Jak zredukować konkurencję między pszczołą miodną a dzikimi zapylaczami?

Jak zredukować konkurencję między pszczołą miodną a dzikimi zapylaczami?

Apis mellifera jako owad niezwykle pracowity, mało wybredny, łatwo dostosowujący się do nowych pożytków, a przede wszystkim hodowany przez człowieka stanowi rosnącą konkurencję dla setek gatunków dzikich zapylaczy [Henry i Rodet 2018, Wojcik i in. 2018, Łuczaj i Zych 2019, Iwasaki i Hogendoorn 2022, MacInnis i in. 2023]. Polscy uczeni oraz aktywiści, skupieni w ruchu „Nauka dla przyrody” ostrzegali już dwa lata temu, iż „obecność hodowlanej pszczoły miodnej może zmniejszać zarówno liczebność, jak i różnorodność dzikich pszczół, co może skutkować obniżeniem jakości zapylania” [Opinia w sprawie zakładania pasiek miejskich… 2019].

Kto do roboty ten i do jedzenia

Mija 10 lat od czasu publikacji w „Science” pracy przeglądowej Garibaldi i in. [2013] dowodzącej, że produktywność większości agroekoystemów zależy głównie od nieudomowionych zapylaczy. Wzrost napszczelenia ich A. mellifera poprawił plonowanie tylko w 14 proc. siedlisk rolniczych. Zwiększenie liczby odwiedzin kwiatów przez dzikie owady dawało dwukrotnie większy wzrost plonów od równego mu wzrostu napszczelenia. Pszczoła miodna raczej uzupełnia usługi ekosystemowe świadczone przez pozostałe gatunki niż zastępuje działania owadów czy ptaków wytępionych przez człowieka. Globalny wzrost, a przynajmniej utrzymanie dotychczasowej produkcji żywności można osiągnąć tylko przez lepszą, bardziej zintegrowaną politykę rolną łączącą zarządzanie pszczelarstwem z domestykacją innych owadów (blastofag, trzmieli, samotnic i melipon) oraz z czynną i bierną ochroną dzikich zapylaczy [Garibaldi i in. 2013]. Kolejnym argumentem za wprowadzeniem jakichś form kompensacji obecności pszczoły miodnej dla innych owadów ma być roznoszenie przez nią niebezpiecznych chorób i pasożytów, w tym zwornikowych dla rolnictwa i leśnictwa trzmieli [Opinia w sprawie zakładania pasiek miejskich… 2019, Iwasaki i Hogendoorn 2022].

Do zimy warto przygotować się już latem

Rośnie prawdopodobieństwo wprowadzania nowych zakazów i nakazów związanych z ochroną dzikich zapylaczy w ramach „Revision of the EU Pollinators Initiative. A new deal for pollinators. pol. Nowego Ładu na rzecz Owadów Zapylających”oraz innych strategii UE¹. Nakazowi tworzenia zupełnie nowych obszarów Natura 2000, przeznaczonych głównie dla ochrony dzikich zapylaczy, wraz z łączącymi je korytarzy ekologicznymi (buzz lines); zakazom pewnych oprysków, pułapek feromonowych i świetlnych na szkodniki; kontroli liczby oraz obsady pasiek itd. mogą towarzyszyć nakazy działań kompensacyjnych dla dobra tej grupy europejskich owadów [Kapler 2023a, Wierzbowska-Kujda 2023]. Analogiczne kompensacje na rzecz płazów, ptaków czy owadów znane są przecież od dziesięcioleci inwestorom całej Wspólnoty Europejskiej [Wołoszyn bd].

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

Kompensacje w teorii i praktyce

Dotychczasowe kompensacje przyrodnicze to procedury zdefiniowane w ustawie Prawo Ochrony Środowiska jako „zespół działań (...) prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowania walorów krajobrazowych”. Wdraża się je każdorazowo przy szkodliwych oddziaływaniach danej inwestycji na środowisko. Szczególną, dobrze znaną wielu inwestorom i urzędom, formą kompensacji są procedury przyjęte dla terenów Natura 2000. Zgodnie z ustawą z dn. 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (UOP 2004), implementuje się je, kiedy z niezbędnych przyczyn nadrzędnego interesu publicznego, wobec braku możliwości zastosowania rozwiązań alternatywnych, zezwala się na realizację przedsięwzięcia bądź planu, jakie mają lub mogą mieć negatywny wpływ na siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony lub zaprojektowany dany obszar Natura 2000. Przeprowadzenie kompensacji stanowi niezbędny warunek zgody na realizację danej inwestycji. Godne uwagi jest to, że kompensacji dokonuje się przed wykonaniem przedsięwzięcia. Jak łatwo się domyślić, musi być ona odpowiednia do strat, jakie będzie ono powodowało. W praktyce odtwarza się zatem parokrotnie rozleglejszą powierzchnię siedlisk od tej straconej wskutek przedsięwzięcia i (lub) wykonuje jakieś inne działania na rzecz cenniejszych konserwatorsko gatunków i siedlisk od tych zniszczonych. Miejsca prac muszą przynajmniej formalnie uzyskać walory kwalifikujące je do objęcia ochroną w ramach sieci Natura 2000, po czym są formalnie wyznaczane tymi obszarami. Prawidłowo wykonana kompensacja zabezpiecza zachowanie równowagi przyrodniczej, maksymalnej, naturalnej odporności na dalszą degradację antropogeniczną oraz poprawę zdolności do samonaprawy siedliska. Bardzo ważna z formalnego i praktycznego punktu widzenia pozostaje także spójność sieci Natura 2000 przywracana lub podtrzymywana w danej okolocy dzięki kompensacji [Wołoszyn, UOP 2004].

Przegląd pomysłów na kompensacje dla dzikich zapylaczy

Dosiewanie roślin pożytecznych dla dzikich zapylaczy

Powinno objąć w pierwszym rzędzie zwiększanie liczby stanowisk dla gatunków o kwiatach motylkowatych, grzbiecistych oraz długoostrogowych jako optymalnego źródła pyłku i nektaru dla trzmieli, trzmielców (brzmików) i zawisaków, słabo lub wcale niedostępnego dla Apis mellifera. Jeszcze ważniejsze może okazać się wprowadzanie roślin dla samotnic i bzygów mono- i oligolektycznych, czyli uzależnionych od wąskiej liczby źródeł pokarmu [MacInnis i in. 2023]. Z perspektywy rolników oraz leśników istotne będzie również protegowanie gatunków korzystnych dla stadiów dorosłych owadzich parazytoidów spośród muchówek i błonkówek. Parazytoidom właśnie zawdzięczamy biologiczną kontrolę nad wieloma szkodnikami [Winkler i in. 2009, Tschumi i in. 2006]. Kolejną grupą ziół, drzew i krzewów niezbędnych dla wielu dzikich zwierząt, natomiast nie zawsze potrzebnych pszczołom i pszczelarzom, będą źródła pokarmu dla gąsienic motyli oraz ciem np.: pewne trawy czy szczawie [Dziekańska i Sielezniew 2010]. Rośliny pożyteczne dla dzikich zapylaczy ze wszystkich wyżej wymienionych kategorii będą zapewne dosiewane lub dosadzane wg odpowiednich przeliczników, dostosowanych do państwa, prowincji, użytkowania terenu itd.

Ochrona siedlisk dzikich zapylaczy może obejmować szereg działań, np.:

• wzmocnioną ochronę prawną tzw. hotspotów i węzłów sieci zapyleń [sensu MacInnis i in. 2023] podczas planowania i realizacji nowych inwestycji;
• ekoschematy (dopłaty, interwencje) dla rolników (w Polsce od 2023 m.in. na: obszary roślin miododajnych, pasy kwietne oraz ogródki bioróżnorodności);
• wprowadzanie większej liczby hotelików dla owadów i pająków;
• dalsze zazielenienie miast, zwłaszcza: ochronę rodzinnych ogródków działkowych, promocję łąk miejskich, sandariów (piaszczysk dla pewnych samotnic i os), zielonych ścian i dachów, szersze wykorzystanie roślin owadopylnych i pokarmowych motyli w ogrodach deszczowych, parkach kieszonkowych, strefach buforowych cieków oraz pozostałych elementach błękitno-zielonej infrastruktury;
• planowanie przestrzeni na wsiach i w miastach z uwzględnieniem potrzeb dzikich zapylaczy;
• stopniowe zastępowanie inwazyjnych gatunków obcych roślin ich rodzimymi „zamiennikami”

[Wilkaniec 1998, Sikora i in. 2018, Wojcik i in. 2018, Kapler 2023b, Kujawa 2023].

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

Przezorny zawsze ubezpieczony

Kompensacje aktywności pasiek dla dobra dzikich zapylaczy mogą się dziś zdawać science fiction albo kiepskim żartem. Tego typu działań, o ile zostaną wprowadzone, nie należy jednak postrzegać wyłącznie jako kolejnej fanaberii zielonych oraz biurokracji. Należałoby raczej potraktować je niczym obowiązkowe ubezpieczenia pojazdów i mieszkań albo ćwiczenia wojskowe. Jako kosztowne finansowo, niekiedy też czasowo i emocjonalnie, jednak korzystne w perspektywie długofalowej zabezpieczenie na przyszłość. Przyroda, także ta stworzona i pielęgnowana przez człowieka, to system naczyń połączonych. Apis mellifera na zawsze zachowa wyjątkowe miejsce w sercu ludzkości, zwłaszcza pszczelarzy i pszczelników, jednak wszyscy potrzebujemy także czystej wody. A zdolność naszych rzek do samooczyszczania się zawdzięczamy m.in. larwom pewnych bzygów, poza tym wodzieniom. Mszyce oraz inne pluskwiaki pozostają ogromnym zagrożeniem dla wielu plonów, także tych wiatropylnych jak zboża czy buraki. Zatem pomoc niektórych bzygowatych i os w tępieniu mszyc byłaby nieoceniona! Któż nie lubi fig? A wiele ich odmian wciąż potrzebuje blastofag do zawiązania owoców! Znowuż flaszowiec (guanabana, Annona muricata) najwydajniej zapylany jest przez pewne chrząszcze. Dla pomidorów czy borówek optymalnymi zapylaczami będą samotnice i trzmiele zdolne do tzw. zapylania wibracyjnego, ang. buzz pollination. Rolnikom nie trzeba przypominać, jak ważne są pastewne bobowate, a niektóre z nich, w tym koniczyna łąkowa, zapylane są wyłącznie przez trzmiele. Wymarcie tych ostatnich pociągnęłoby za sobą zanik szeregu innych gatunków ozdobnych czy leczniczych, a przynajmniej problemy z różnorodnością genetyczną oraz konieczność dalszego zapylania przez ludzi bądź roboty. Motyle są nie tylko piękne, lecz stanowią modelową grupę zwierząt w badaniach z zakresu ekologii oraz w praktycznej ochronie krajobrazów. Wiele łuskoskrzydłych wytypowano jako gatunki wskaźnikowe i osłonowe, „żywe mierniki” stanu środowiska w danej okolicy [Wójtowski 1965, Góral 1969, Kalarus 2016, Rader i in. 2016, Łuczaj i Zych 2019].

[...] - część treści ukryta, w całości dostępna tylko dla zalogowanych e-Prenumeratorów

Wiemy, jak pogodzić wysoką obsadę jeleniowatych i dzików w naszych lasach z hodowlą krów i świń, z produkcją drewna oraz zbieraniem grzybów. Pszczoła miodna także jest zwierzęciem gospodarskim, którego dzicy przodkowie oraz prymitywne rasy czy linie genetyczne bytowały w lasach. Jak się postaramy, to opracujemy skuteczne sposoby ograniczania jej konkurencji z innymi zapylaczami. Sposoby pożyteczne dla dzikiej przyrody, a dla nas względnie wygodne i tanie.

Literatura:

Dziekańska I., & Sielezniew M. (2010). Motyle dzienne. Oficyna Wyd. MULTICO, Warszawa.

Garibaldi, L. A., Steffan-Dewenter, I., Winfree, R., ... Szentgyörgyi, H., …& Klein, A. M. (2013). Wild pollinators enhance fruit set of crops regardless of honey bee abundance. science, 339(6127), 1608-1611.

Góral, S. (1969). Wpływ nektarowania i oblotu owadów na osadzenie nasion u di- i tetraploidalnej koniczyny czerwonej (Trifolium pratense L.). Część II. Zapylanie i osadzanie nasion. Rocz. Nauk. Roln. 95, ser. A, 1, 113-137.

Iwasaki, J. M., & Hogendoorn, K. (2022). Mounting evidence that managed and introduced bees have negative impacts on wild bees: an updated review. Current Research in Insect Science, 100043.

Kalarus, K. (2016). Wybrane problem ochrony przyrody na przykładzie motyli (Lepidoptera) jako grupy modelowej. Kosmos, 65(3), 445-453.

Kapler, A. (2023a). Europejski Zielony Ład — łąki kwietne w nowym rozporządzeniu. https://lakikwietne.pl/laki-kwietne-europejski_zielony_lad/ [dostęp 24.06.2023].

Kapler, A. (2023b). Pnącza do miejskich ogrodów wertykalnych. https://kwietna.org/2023/02/26/pnacza-do-miejskich-ogrodow-wertykalnych/ [dostęp 24.06.2023].

Kujawa, K. (2023). Pasy kwietne – sposób na zwiększanie różnorodności biologicznej na terenach rolniczych https://naukadlaprzyrody.pl/2023/02/21/pasy-kwietne-sposob-na-zwiekszanie-roznorodnosci-biologicznej-na-terenach-rolniczych/ [dostęp 24.06.2023].

Łuczaj, Ł., & Zych, M. (2019). Czy pszczoły są przereklamowane? Dzikie Życie https://dzikiezycie.pl/archiwum/2019/lipiec-i-sierpien-2019/czy-pszczoly-sa-przereklamowane-rozmowa-z-marcinem-zychem [dostęp 24.06.2023]

MacInnis, G., Normandin, E., & Ziter, C. (2023). Decline in wild bee species richness associated with honey bee (Apis mellifera L.) abundance in an urban ecosystem. PeerJ, 11, e14699.

Opinia w sprawie zakładania pasiek miejskich jako formy ochrony pszczół. (2019).

https://naukadlaprzyrody.pl/2021/10/01/opinia-naukowcow-w-sprawie-zakladania-pasiek-miejskich-jako-formy-ochrony-pszczol/ [dostęp 24.06.2023]

Rader, R., Bartomeus, I., ... Szentgyörgyi, H., & Woyciechowski, M. (2016). Non-bee insects are important contributors to global crop pollination. Proceedings of the National Academy of Sciences, 113(1), 146-151.

Ruszkowski, A., Żak, B. (1974). Taśma pokarmowa ważniejszych gatunków trzmieli oraz możliwości ich rozmnożenia. Pam. Puławski IUNG, 58, 27-98.

Sikora, A., Michołap, P., Kadej, M., Sikora, M., Tarnawski, D. (2018). Pszczoły w mieście. Trzmiele Wrocławia. Stow. „Natura i Człowiek”, drukarnia Printvit Spzoo, Wrocław.

Tschumi, M., Albrecht, M., Bärtschi, C., Collatz, J., Entling, M.H., & Jacot, K. (2016). Perennial, species-rich wildflower strips enhance pest control and crop yield. Agriculture, Ecosystems and Environment, 220, 97–103.

Wierzbowska-Kujda, M. (2023). Nowy Ład dla zapylaczy. Teraz Środowisko https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/nowy-lad-zapylacze-inicjatywa-obywatelska-12965.html [dostęp 24.06.2023]

Wilkaniec, Z. (1998). Dziko żyjące pszczołowate – chów i użytkowanie. Ss. 721-772. W: Prabucki J. (red.) Pszczelnictwo. Wyd. Promocyjne „Albatros”, Szczecin.

Winkler, K., Wäckers, F.L., Kaufman, L.V., Larrz, V., & van Lenteren, J.C. (2009). Nectar exploitation by herbivores and their parasitoids is a function of flower species and relative humidity. Biological Control, 50(3), 299-306.

Wojcik, V., Morandin, L. A., Davies Adams, L., & Rourke, K. (2018). Floral resource competition between

honey bees and wild bees: is there clear evidence and can we guide management and conservation?

Environmental Entomology, 47(4), 822-833.

Wołoszyn, W. (brak daty) Ocena oddziaływania na środowisko https://siskom.waw.pl/nauka/srodowisko/Material_OOS.pdf [dostęp 24.06.2023]

Wójtowski, F. (1965). Zastosowanie błonkówek pszczołowatych z rodzaju Bombus Latr. oraz Anthophora Latr. (Hymenoptera, Apoidea) do zapylania plantacji nasiennych roślin motylkowatych. Roczniki WSR w Poznaniu, 24, 223-274.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"