Rodzime oraz nieinwazyjne zamienniki inwazyjnych gatunków pożytkowych

Rodzime oraz nieinwazyjne zamienniki inwazyjnych gatunków pożytkowych

Obce gatunki inwazyjne (ang. invasive alien species, IAS) uważa się za jedno z największych zagrożeń dla przyrody, zdrowia publicznego oraz gospodarki, zaraz po zmianach klimatu i utracie siedlisk, nawet przed kłusownictwem. Listę inwazyjnych gatunków obcych, niedopuszczonych do dalszej hodowli lub uprawy i obrotu handlowego w UE, ustala się co kilka lat rozporządzeniem wykonawczym Komisji Europejskiej. Pierwsza wersja z 2016 r. obejmowała tylko 37 gatunków. W 2017 r. poszerzono ją do 47 gatunków, a w 2022 r. do 88 gatunków, z tym że dla 4 z nich uznanie wejdzie w życie z paroletnim opóźnieniem (vacatio legis). Trafiło na nią kilka znanych, lubianych w Polsce roślin pożytkowych np.: kaukaskie gatunki barszczów, rdestowiec ostrokończysty, niecierpek gruczołowy i trojeść amerykańska. Od dekad proponuje się w Europie radykalne ograniczenie uprawy dalszych, niezmiernie istotnych gatunków pożytkowych, w tym grochodrzewu, amerykańskich gatunków nawłoci oraz ich mieszańców, przegorzanów oraz róży pomarszczonej.

Przyjęte definicje

Zgodnie ze Wspólnotowym oraz polskim prawem:

• „gatunek obcy” odnosi się do wszystkich żywych okazów danego gatunku, podgatunku, odmiany czy rasy zwierząt, roślin, grzybów lub drobnoustrojów wyprowadzonych poza jego naturalny zasięg; pojęcie to obejmuje wszystkie propagule (diaspory), w tym gamety, zarodniki, nasiona, cebule, bulwy, turiony, jaja, larwy itd. tych gatunków, a także hybrydy, rasy bądź odmiany zdolne do przeżycia i rozrodu, zatem także mieszańce rodzimych nawłoci z ich amerykańskimi krewniaczkami czy hybrydy kota i żbika;
• „inwazyjny gatunek obcy” oznacza gatunek obcy, którego wprowadzenie lub rozprzestrzenianie się zagraża - w sposób naukowo udowodniony – różnorodności biologicznej oraz świadczonym przez nią usługom ekosystemowym, ewentualnie działa na nie w niekorzystny dla przyrody i (lub) dla gospodarki sposób.

Stąd w praktyce ustawodawczej gatunki obce podzielono na:

• obce, dla których nie stwierdzono (przynajmniej na razie) inwazyjności;
• inwazyjne gatunki obce pominięte w zestawieniach krajowych i Wspólnotowych (tj. gatunki obce, dla których stwierdzono inwazyjność, ale z różnych względów nie zostały wprowadzone na listę. Przykładowo z uwagi na opory społeczne oraz rolę w tępieniu gryzoni pominięto kota domowego);
• inwazyjne gatunki obce stwarzające zagrożenie dla Polski;
• inwazyjne gatunki obce stwarzające zagrożenie dla całej Unii Europejskiej

[Tokarska-Guzik i in. 2012, Kepel 2022, https://lowcaobcych.pl].

Metodyka: Listę inwazyjnych gatunków pożytkowych sporządzono na podstawie aktualnych list gatunków i utrwalonych mieszańców:

1. Checklisty Mirka i in. [2020] oraz atlasów rozmieszczenia wszystkich gatunków rosnących dziko w Polsce opracowany przez Zająców [2019];
2. List gatunków obcych dla Polski Dajdoka i Pawlaczyka [2009], Tokarskiej-Guzik i in. [2012] oraz naukowych baz danych gatunków obcych dla Polski [https://www.iop.krakow.pl/ias, http://projekty.gdos.gov.pl/inwazyjne-gatunki-obce, https://lowcaobcych.pl/];
3. Pożytkowych (pyłko-, nektaro- i spadziodajnych) Czekońskiej [2020], Kołtowskiego [2006], Lipińskiego [2010] oraz Pogorzelca [2018].

Rodzime dla Polski oraz obce, ale nieinwazyjne zamienniki roślin pożytkowych dobrano, kierując się wieloletnim doświadczeniem ogrodniczym, checklistą Mirka i in. [2020], listami Czekońskiej [2020], Frączka i in. [2020], Szwagrzyka i in. [2020], leksykonami roślin ozdobnych [Grabowski, Kubala 2010)] oraz internetowymi katalogami najbardziej znanych szkółek.

Wyniki

Inwazyjne gatunki obcych roślin pożytkowych oraz sugerowane zamienniki:

1. Grochodrzew (robinia akacjowa, „biała akacja”, Robinia pseudoacacia) rodzime janowce Genista (zwłaszcza barwierski G. tinctoria i cienisty G. germanica), szczodrzeńce Chamaecytisus (zwłaszcza rozesłany Ch. ratisboniensis oraz ruski Ch. ruthenicus), szczodrzyk czerniejący Lembotropis nigricans i żarnowiec Sarothamnus scoparius. Rzadsze, zasługujące na ochronę, acz nie zawsze nią objęte gatunki, jak janowca włosistego G. pilosa powinno się wprowadzać pod nadzorem przyrodników i władz, żeby uniknąć mimowolnego uszczuplania populacji i wprowadzania daleko poza zasięg naturalny;
2. Karagana syberyjska („żółta akacja”, Caragana arborescens) jak wyżej: janowce, szczodrzeńce, szczodrzyki i żarnowiec;
3. Kolcolist zachodni Ulex europaeus jak wyżej: janowce, szczodrzeńce, szczodrzyki i żarnowiec;
4. Róża pomarszczona (japońska, fałdzistolistna, Rosa rugosa) gatunki krajowe róż: (róża alpejska bez kolców) Rosa alpina, Jundziłła R. jundzillii, francuska R. gallica, zapoznana (kujawska) R. omissa, szypszyna R. canina itd.), ich mieszańce (przy czym rzadsze, zasługujące na ochronę gatunki jak: drobnokwiatowa R. micrantha, węgierska R. zalana, polna R. agestis czy girlandowa R. majalis powinno się wprowadzać pod nadzorem przyrodników i władz, żeby uniknąć mimowolnego uszczuplania populacji i rozprzestrzeniania się daleko poza zasięg naturalny), historyczne oraz nieinwazyjne róże ozdobne np.: odmiany Bienenweide, poza tym krajowe krzewy cierniste np.: tarnina Prunus spinosa.
5. Świdośliwka kłosowa Amelanchier spicata krajowa czeremcha zwyczajna Padus avium, rokitnik Hippophae rhamnoides, kalina koralowa Viburnum opulus, polskie jarzęby Sorbus (mączny S. aria, szwedzki S. intermedia, jarzębina S. aucuparia) i głogi Crataegus (odgiętodziałkowy C. rhipidiphylla, jednoszyjkowy C. monogyna, dwuszyjkowy C. laevigata, pośredni C. x intermedia, nierównoząbkowy C. x kyrtostyla), wreszcie nieinwazyjne mieszańce miczurinowskie. Gatunki najrzadsze, chronione lub zasługujące na ochronę jak brzęk Sorbus torminalis, jarząb nieszpułkowy S. chamaemespilus, grecki S. graeca czy j sudecki S. sudetica należy wprowadzać wyłącznie nadzorem przyrodników i władz;
6. Inwazyjne, miczurinowskie mieszańce jarzębów, aronii i głogów oferowane jako „aronia czarnoowocowa Aronia melanocarpa” jak poprzednio: krajowa czeremcha zwyczajna, rokitnik, kalina koralowa, polskie jarzęby i głogi, wreszcie nieinwazyjne mieszańce miczurinowskie;
7. Czeremcha amerykańska (późna) Padus serotina jak poprzednio: krajowa czeremcha zwyczajna, rokitnik, kalina koralowa, polskie jarzęby i głogi, wreszcie nieinwazyjne mieszańce miczurinowskie;
8. Tawuła kutnerowata Spiraea tomentosa z rodzimych tawuł przede wszystkim wierzbolistna (bawolina) Spiraea salicifolia oraz pośrednia S. media. Należy uniknąć również obcej, a dość inwazyjnej u nas tawuły ożankolistnej S. chamaedryfolia;
9. Wiciokrzew tatarski Lonicera tatarica rodzime wiciokrzewy, inaczej suchodrzewy Lonicera (czarny L. nigra, pomorski L. periclymenum, pospolity L. xylosteum), nieinwazyjne kapryfolia np.: Heckrotta L. × heckrottii, japoński L. japonica, Tellmanna L. x. tellmaniana. Warto zachować ostrożność przy lubianych egzotach z tego rodzaju jak w. przewiercień L. caprifolium;
10. Winobluszcze Parthenocissus: zaroślowy P. inserta i pięciolistkowy P. quinquefolia (rośliny pożytkowe coraz popularniejsze jako źródło miejskich miodów) bluszcz zwyczajny Hedera helix, wiciokrzew pomorski, powojnik alpejski Clematis alpina (ale nie inwazyjny powojnik pnący Clematis vitalba!), poza tym nieinwazyjne winorośle Vitis spp. Ameryki Płn. (np.: pachnącą V. riparia, truskawkową V. labrusca), mini kiwi Actinidia spp. i ww. nieinwazyjne wiciokrzewy, pnące róże historycznych odmian. Wskazana jest pewna ostrożność przy uprawie cytryńca chińskiego („owocu w pięciu smakach” Schizandra chinensis) oraz akebii pięciolistkowej („niebieskich serdelków” Akebia quinata), z uwagi na ich rosnącą ekspansywność poza zielenią ­urządzoną;
11. Nawłocie Solidago oraz Euthamia: kanadyjska Solidago canadensis, późna S. serotina, trawiastolistna (inaczej wąskolistna) Euthamia graminifolia oraz ich mieszańce przede wszystkim polskie dziewanny Verbascum spp., poza tym ożota Linosyris vulgaris, ostrożeń głowacz Cirsium eriophorum, do tego obce, ale nieinwazyjne wiesiołki Oenothera spp. czy popłoch zwyczajny Onopordon acanthium;
12. Rdestowce Reynoutria: ostrokończysty Reynoutria japonica i sachaliński R. sachalinensis lepiężniki Petasites, ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum, gorczycznik zwyczajny Barbarea vulgaris oraz rodzime wiązówki Filipendula spp.;
13. Topinambur (słonecznik bulwiasty) Helianthus tuberosus przede wszystkim polskie astrowate (rodzime jastruny, inaczej margerytki Leucanthemum, omany Inula, omiegi Doronicum, rumian żółty Cota tinctoria) i dziewanny Verbascum (pospolita V. nigrum, rdzawa V. blattaria, kutnerowata V. phlomoides, drobnokwiatowa V. thapsus, wielkokwiatowa V. densiflorum); obce, ale nieinwazyjne w Polsce astrowate np.: kołotocznik wierzbolistny Buphthalmum salicifolium, skwarota szorstka („słoneczniczek”, Heliopsis scabra), niektóre nachyłki Coreopsis oraz bezmian kłosowy (liatra kłosowa Liatra spicata). Należałoby zrezygnować także z uprawy rudbekii nagiej Rudbeckia laciniata, natomiast śmielej eksperymentować z doględką mocną Grindelia robusta, jeżówkami Echinacea, dzianwami Gaillardia oraz rzadko oferowanymi w Polsce kupidynkiem błękitnym Catananche caerulea, berkeją purpurową Berkheya purpurea czy berlandierą lirowatą Berlandiera lyrata;
14. Rożnik przerośnięty Silphium perfoliatum jak dla topinambura;
15. Trojeść amerykańska sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum, wierzbówka kiprzyca Epilobium angustifolium, krwawnica zwyczajna Lythrum salicaria, rodzime wiązówki Filipendula spp., kozłek lekarski Valeriana officinalis, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, czarcikęsik Kluka Succisella inflexa, wężownik Bistorta officinalis, wielosił błękitny Polemonium caeruleum, nieinwazyjne języczki Ligularia spp.
16. Barszcze Heracleum: Mantegazziego H. mantegazzianum, Sosnowskiego H. sosnowsky i perski H. persicum rodzime selerowate np.: arcydzięgiel litwor Angelica archangelica, krajowe barszcze Heracleum spp. (syberyjski H. sibiricum i zwyczajny H. sphondylium), olszewnik Selinum carvifolia, koniopłoch łąkowy Silaum silaus;
17. Kolczurka klapowana Echinocystis lobata: wyżpin jagodowy Cucabalus baccifer, kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, poza tym jak dla winobluszczu: bluszcz, wiciokrzew pomorski, powojnik alpejski, poza tym nieinwazyjne winorośle Ameryki Płn., pnące róże historycznych odmian;
18. Niecierpki Impatiens: gruczołowy (himalajski) Impatiens glandulifera i pomarańczowy I. capensis rodzimy niecierpek zwyczajny Impatiens noli-tangere, jak również nieinwazyjne odmiany wyżlinów Antirrhinum spp.

Nie ma tu łatwych rozwiązań!

Niekiedy flora Polski i krajów sąsiednich nie ma równie wydajnych albo równie ważnych dla człowieka i dzikiej przyrody zamienników roślin istotnych dla pszczelarstwa. Także wprowadzanie pyłko-, nektaro- i spadziodajnych gatunków obcych dla naszych ziem, acz nie wykazujących skłonności do ucieczek z upraw i wypierania gatunków rodzimych, nie rozwiąże wszystkich problemów naszej przyrody. Choć przybywa mrozoodpornych w Polsce odmian prawdziwych bambusów (z rodzajów Fargesia, Phyllostachys, Sasa, Sasaella czy Indocalamus [https://www.hoser.pl/] jako zamienników rdestowców, to przecież żaden z nich nie dostarczy pszczołom miodnym ani samotnicom wziątków!

Inwazyjne gatunki obce (IGO) z definicji „rosną same”, nawet jeżeli się je zwalcza [Dajdok i Pawlaczyk 2009, Tokarska-Guzik i in. 2012]. I vice versa: uprawa szeregu nieinwazyjnych roślin pożytkowych bywa trudna np.: liatry kłosowej [Grabowski i Kubala 2009].

Z jednej strony inwazyjność danego gatunku nie jest czymś stałym, niezmiennym w czasie i przestrzeni. Przykładowo grochodrzew zaczął dziczeć w Europie dopiero po kilkuset latach sadzenia go jako ciekawostki dendrologicznej. Grindelia kalifornijska (doględka nastroszona) w Polsce znana jest tylko z pojedynczych stanowisk (jak hałda „Paciorkowce” w Bieruniu), jednak robi się coraz bardziej agresywna wobec rodzimej flory na południu i zachodzie Europy [Zając i Zając 2019]. Z drugiej strony dalsza obecność w środowisku IGO, jak np. robinii przynosi kolejne straty krajowej, dzikiej przyrodzie¹.

Atutem większości proponowanych w tym artykule roślin zielnych i drzewiastych będzie ich wielorakie znaczenie dla samych pszczelarzy oraz ich bliskich. Godzi się także wspomnieć o korzyściach z ich wprowadzania dla dzikich zapylaczy, owadów drapieżnych i pasożytniczych, pająków, płazów, a także ptaków. Popularyzacja tego typu wiedzy w możliwie szerokich kręgach społeczeństwa jest szczególnie ważna teraz, w dobie wdrażania Nowego Zielonego Ładu dla Zapylaczy oraz Strategii na rzecz Odbudowy Bioróżnorodności do 2030 r. Służy temu szereg inicjatyw edukacyjnych, a wśród nich organizowana przez fundację Zaangażowani grywalizacja „Polska kwitnie”. Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie https://www.polskakwitnie.com.

Literatura:

Czekońska, K. 2020. Pokarm pszczół i jego wykorzystanie. In: Czekońska K., Szabla K. (eds.), Ochrona owadów zapylających w ekosystemach leśnych, pp. 147–162. Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków.

Frączek, M., Szwagrzyk, J., Bodziarczyk, J. 2020. Gatunki drzew, krzewów i roślin zielnych do nasadzeń lub wysiewu w różnych siedliskowych typach lasu. In: Czekońska, K., Szabla, K. (eds.), Ochrona owadów zapylających w ekosystemach leśnych, pp. 86–113. Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków.

Dajdok, Z., Pawlaczyk, P. (red.) 2009. Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin.

Grabowska, B., Kubala, T. 2012. Encyklopedia bylin. T1.A-J T2.K-Z. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań.

Kepel A. (red.) 2022. Uwagi do projektu rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów. List otwarty do GDOŚ, mscr.

Kołtowski, Z., 2006. Wielki atlas roślin miododajnych. Zielne rośliny pożytkowe. Drzewa i krzewy pożytkowe. Przedsiębiorstwo Wydawnicze „Rzeczpospolita” S.A., Warszawa.

Lipiński, M. 2010. Pożytki pszczele. Zapylanie i miododajność roślin. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

Mirek, Z. (ed.), 2020. Vascular plants of Poland. An annotated checklist. Rośliny naczyniowe Polski. Adnotowany wykaz gatunków. Wyd. Instytutu Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków.

Pogorzelec, M., 2018. Rośliny miododajne. Gospodarstwo pasieczne „Sądecki Bartnik”, Gorzów Wielkopolski.

Szwagrzyk, J., Bodziarczyk, J., Frączek, M. 2020. Kierunki w hodowli lasu sprzyjające owadom

zapylającym. In: Czekońska, K., Szabla, K. (eds.), Ochrona owadów zapylających w ekosystemach leśnych, pp. 55–74. Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków.

Tokarska-Guzik, B., Dajdok, Z., Zając, M., Zając, A., Urbisz, A., Danielewicz, W., Hołdyński, Cz. 2012. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Wyd. GDOŚ, Warszawa.

Zając, A., Zając, M. (Eds.), 2019. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce: Dodatek. Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland: Appendix. Instytut Chorologii UJ, Kraków.

Akty prawne:

Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów (Dz.U. 2022 poz. 2649)

Uchwała nr 133 Rady Ministrów z dnia 15 czerwca 2022 r. w sprawie przyjęcia Planu działań dotyczącego priorytetowych dróg przenoszenia inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii lub inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski pn.: „Ucieczka gatunków roślin ozdobnych z niekomercyjnych upraw ogrodniczych” oraz „Ucieczka gatunków zwierząt domowych, gatunków akwarystycznych i terrarystycznych” (M. P. z 2022 r. poz. 706).

Wykorzystane bazy danych:

http://projekty.gdos.gov.pl/inwazyjne-gatunki-obce [9.06.2023]

https://www.gov.pl/web/rdos-gdansk/nowe-akty-prawne-o-inwazyjnych-gatunkach-obcych [9.06.2023]

Gatunki obce w Polsce Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, https://www.iop.krakow.pl/ias [9.06.2023]

Rafał Maciaszek https://lowcaobcych.pl/ [9.06.2023]

Lech Krzysztofiak, Anna Krzysztofiak „Zwalczanie inwazyjnych gatunków roślin obcego pochodzenia. Dobre i złe doświadczenia” https://czlowiekiprzyroda.eu/wp-content/uploads/2017/07/zwalczanie_inwazyjnych.pdf [9.06.2023]

Strony www firm ogrodniczych:

https://www.clematis.com.pl/informacje-o-roslinach/

https://sadzawka.pl/pl/c/Miododajne-rosliny-dla-pszczol-i-motyli/163 https://www.drzewa.com.pl/pnacza

https://www.drzewa.com.pl/roze-pnace

https://derenjadalny.com/oferta/aktinidia?lang=pl-PL

https://kurowski.pl/pl/katalog-roslin/1/6/1,pnacza

https://tomzynski.pl/sklep/pnacza/

https://lakikwietne.pl/kategoria-produktu/gatunki/

https://www.hoser.pl/

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"