Jerzy Woyke, znawca determinacji płci pszczoły miodnej
W międzynarodowym czasopiśmie pszczelarskim „Bee Word” 2021 nr 98, wyd. 2 ukazał się artykuł naukowy z okazji 60-lecia wydawania tego periodyku. W pierwszym numerze tego pisma znajdował się wywiad z prof. Jerzym Woyke, przeprowadzony przez redaktora prof. Roberta Brodschneidera, pod tytułem: Jerzy Woyke – More than a Honey Bee Sex Educator [wolne tłumaczenie: Jerzy Woyke – znawca determinacji płci u pszczoły miodnej].
.jpg)
Fot. 1. Jerzy Woyke, 2015 r.
Fot. Archiwum domowe J. Woyke
Jerzy Woyke urodził się w Maleninie, w Polsce w 1926 r. Stopień magistra zdobył na Uniwersytecie Poznańskim w 1950 r. na Wydziale Leśnym. Drugi tytuł magistra otrzymał na Wydziale Biologii tegoż Uniwersytetu w 1952 r. Stopień doktora uzyskał w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW), a doktora habilitowanego w 1958 r. Profesorem nadzwyczajnym został w 1969 r., natomiast zwyczajnym w 1976 r. Był kierownikiem Zakładu Pszczelnictwa SGGW w latach 1952–1969 oraz prodziekanem Wydziału Zootechnicznego SGGW w latach 1952–1969. Profesor J. Woyke jest doktorem honorowym Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie od 1999 oraz Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olszynie od 2002.
Pszczelnicze doświadczenia praktyczne zdobywał w USA 1958–1959, w Brazylii w 1967–1968, w Niemczech Norwegii i Australii w 1973, w Indiach w 1974. W latach 1973–1974 odbył podróż dookoła świata, odwiedzając Kubę, Peru, Boliwię, Argentynę, Brazylię, Ekwador, Meksyk, USA, Hawaje, Japonię, Papuę-Nową Gwineę, Australię, Singapur, Tajlandię i Indie. W latach 1976–77 odbył drugą dłuższą podróż trwającą pół roku, odwiedzając Kenię, Tanzanię, Połudnową Afrykę, Mauretanię, Australię, Nową Zelandię, Samoę, Fidżi, Indonezję i Sri Lankę.
Jerzy Woyke opublikował 388 prac naukowych, 25 książek lub rozdziałów w książkach oraz 300 artykułów popularno-naukowych.
BW (Brodschneider): Opublikował pan prof. w pierwszym numerze czasopisma „Journal of Apicultural Research” artykuł o wylęgalności „letalnych” jaj u pszczoły miodnej.
JW (Jerzy Woyke): Zgadza się. Gdy matka pszczół miodnych zostaje unasieniona nasieniem spokrewnionych trutni, wtedy znika z plastrów z czerwiem różna liczba larw, nawet do 50%. Stwierdziłem, że żywe larwy są zjadane przez pszczele karmicielki. Usuwane są te larwy, które są homozygotyczne w locus pszczelego chromosomu X (XX lub YY, lub MM, lub ZZ). Homozhgotyczne larwy są zjadane, gdyż prododukują hormon kanibalizmu.
BW: Jakie były warunki badań w tym okresie?
JW: Z pwodu nacisku Związku Radzieckiego, Polska nie przyjęła planu ratunkowego Marshala z USA. Nasz kraj po wojnie był bardzo ubogi. Trudno było kupić materiały do badań. Czasem wspierali mnie naukowcy zagraniczni.
BW: Miał pan możliwości podróżowania po świecie, co nie było normalne w krajach Europy Wschodniej.
JW: Departament Rolnictwa USA sprzedawał Polsce pszenicę za polskie złote. Pieniądze te znajdowały się w Polsce na Funduszu Marii Curie Skłodowskiej. Otrzymałem wsparcie (grant) na 5 lat w 1961 r. Następnie przedłużano je kilkakrotnie. W sumie otrzymywałem takie granty przez 27 lat. Mogłem zatrudnić dodatkowych pracowników naukowych oraz zakupić sprzęt i potrzebne materiały.
BW: Znalazłem pańską publikację w „Bee World” z 1958 r. opracowaną wspólnie z Friedrichem Ruttnerem na temat badań anatomicznych. Jak doszło do tej współpracy?
JW: 16 Międzynarodowy Kongres Apimondii odbywał się w Wiedniu w Austrii w 1958 r. W tym czasie prof. Friedrich Ruttner był kierownikiem Instytutu Pszczelnictwa w Wiedniu. Prowadził badania anatomiczne nad unasienianiem matek pszczelich. Zdecydowaliśmy się więc opublikować wspólny artykuł w „Bee World” w 1956 r.
BW: Pan prof. spotkał dr Ewę Crane, redaktorkę „Bee World” oraz „Journal of Apicultural Research” kilkakrotnie.
Fot. 2. Prof. Siriiwat Wongsiri, Ewa Crane, Prof. Jerzy Woyke, 1992 r.
Fot. Archiwum domowe J. Woyke
JW: Spotykałem dr Ewę Crane wielokrotnie – na każdym Kongresie Apimomdii (fot. 2.). W 1965 r. odwiedziłem dr. C. Butlera w Doświadczalnej Stacji Pszczelniczej w Rothamstead. Następnie udałem się do biblioteki, która znajdowała się w domu dr Ewy Crane w Gerrards Cross, gdzie skorzystałem z zaproszenia noclegu. Zaprosiła mnie ona na konferencję o trutniach w Newton Abbot w 1966 r. Doktor Crane odwiedziła mnie w Polsce w Zakładzie Pszczelnictwa SGGW w Skierniewicach, wracając z Rosji. W swoim dzienniku napisała: „Przebywałam około 1 tygodnia w Polsce, był to jeden z najbardziej stymulujących krajów. Zobaczyłam w Polsce w ciągu kilku godzin więcej badań niż w ciągu 10 dni w Rosji. Dr Jerzy Woyke badał larwy diploidalneych trutni. Mają one 32 chromosomy zamiast 16 jak u normalnych trutni. Zaprosiłam prof. Jerzego, aby opublikował wyniki swych badań w Journal of Apiculural Research. Wyraził on na to zgodę. Opublikował wyniki swych badań o tych trutniach w szeregu publikacji w latach 1963–1966 oraz w kilku następnych”.
BW: Jest pan prof. członkiem honorowym IBRA.
JW: Zostałem członkiem honorowym IBRA 1.12.2011. Dyplom podpisali prof. dr Octaaf van Laere (prezydent IBRA) oraz Hans Kiaersgaard (przewodniczący).
Fot. 3. Dyplom honorowego członka IBRA (otrzymany po raz drugi). Fot. Archiwum domowe J. Woyke
BW: Czy otrzymał pan prof. jakieś inne odznaczenia?
JW: Otrzymałem szereg innych odznaczeń, 20 polskich i inne zagraniczne.
Polskie odznaczenia otrzymałem między innymi z Polskiej Akadenii Nauk, Ministra Edukacji, Ministra Rolnictwa oraz najważniejsze polskie odznaczenie: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
Zagraniczne odznaczenia otrzymałem od Ministra Rolnictwa USA 4 razy, Ministra Rolnictwa El Salwadoru, dla Wybitnego Pszczelniczego Specjalisty Tajlandii i Japonii, z Iranu oraz tytuł Honorowego Członka Świętej Doliny Inków w Peru.
BW: Jak to się stało, że zainteresował się pan pszczołami?
JW: Jako chłopiec interesowałem się różnymi owadami. Konstruowałem małe domki, w których utrzymywałem wykopane z ziemi gniazda trzmieli. Oglądałem poczwarki motyli, gdy z nich wychodziły motyle i rozprostowywały skrzydła. Pewnego razu przeczytałem artykuł o biologii pszczół. To mnie zainteresowało. Zacząłem czytać więcej artykułów o tych owadach. Później otrzymałem kilka uli z pszczołami.
BW: Czy pańskim głównym zainteresowaniem jest sztuczne unasienianie matek pszczelich?
JW: Moim głównym zainteresowaniem jest determinacja płci u pszczół miodnych, naturalne unasienianie i sztuczne unasienianie matek pszczelich, bezpieczna gospodarka z agresywnymi pszczołami afrykańskimi, biologia i zwalcznie bardzo szkodliwego roztocza Tropilaelaps clareae.
BW: Później badał pan gatunki pszczół poza Europą.
JW: Najważniejszych moich odkryć naukowych dokonałem w Azji, badając pszczoły olbrzymie Apis dorsata. Jestem pasjonatem badania pszczół Apis oraz Megapis na całym świecie.
BW: Jak pan prof. myśli, które zagadnienia badawcze są obecnie najważniejsze?
JW: Nie ulega wątpliwości, że obecnie najważniejszym zadaniem badań naukowych jest CCD (Colony Collapse Disorder – po polsku zespół masowego ginięcia pszczoły miodnej).
BW: Jak pan prof. przypuszcza, jakie są przyczyny tego ginięcia pszczół?
JW: Niestety dotychczas przyczyny nie są znane.
Przeczytaj także:
- O profesorze Woyke i kilku jego odkryciach,cz 1., „Pasieka” nr 2/2020
- O profesorze Woyke i kilku jego odkryciach, cz. 2., „Pasieka” nr 3/2020
- Wywiad z prof. Jerzym Woyke, „Pasieka” nr 6/2014
SPIS WAŻNIEJSZEGO DOROBKU PROF. DR HAB. J. WOYKE
J. Woyke opublikował w różnych wersjach prac 824
Prace oryginalne wszystkie wersje 502
Książki wszystkie wersje 25
Popularne wszystkie wersje 296
Oryginalne prace naukowe, różne
(doniesienia i całe prace liczone jako jedna praca) 378
Oryginalne prace wszystkie wersje 502
z tego wydane za granicą 252
Podręczniki lub rozdziały w podręcznikach – ogółem 25
Wszystkie wersje 36
z tego wydanych za granicą, niektóre w 5 wersjach językowych
Artykuły popularne ogółem 292
Wszystkie wersje 296
z tego wydanych za granicą 73
Pełne przedruki prac naukowych za granicą 15
w krajach 10
Jedna z prac przedrukowana w krajach 5
Badania naukowe prowadzone za granicą w 24 krajach
Opublikowano publikacji
Razem 121
z tego między innymi szt. publikacji w następujących krajach:
Azja:
Indie 24
Nepal 17
Chiny 14
Wietnam 10
Afganistan 4
Tajlandia 4
Filipiny 2
Borneo 2
Bhutan 1
Razem 79
Ameryka:
Salwador 11
Brazylia 6
USA 4
Razem 21
Afryka:
Ghana 11
Pd. Afryka 3
Egipt 1
Sudan 1
Razem 16
Australia:
Australia 4
Razem 4
Europa:
Niemcy 3
Razem 3
Wygłoszone referaty naukowe na międzynarodowych imprezach
Łącznie 62
Liczba: Imprez, referatów
Z tego na Międzynarodowych Kongresach 42, 46
na Międzynarodowych Sympozjach 31, 53
w krajach (liczba) 33
Cytaty w zagranicznych pracach naukowych
W jednym tylko podręczniku Bee Genetics and Breeding
wyd. Academic Press, 1986: 152
W podręczniku Pszczelnictwo, wyd. Albatros 1998: 191
Streszczenia w Apicultural Abstracts (do 1998 r.) 167
Na 11 534 autorów 3 miejsce w świecie
Pełne biografie w wydawnictwach typu Who's Who 58
W tym zagraniczne 47
Artykuły i Wzmianki o J. Woyke lub jego pracach
(poza Who's Who) napisane przez innych autorów 121
w Polsce 75
za granicą 46
Wyjazdy zagraniczne na kongresy, sympozja, staże, zapoznanie się z pszczelnictwem danego kraju i zwiedzanie placówek naukowych
Łączna liczba wyjazdów do różnych krajów 96
Do krajów: łączna liczba krajów 76
Z tego Europa 27
Ameryka Północna (Hawaje) 3
Ameryka Środkowa i Południowa 11
Afryka 14
Azja 6
Australia 1
Oceania 4
Prowadzenie wspólnych badań z zagranicznymi placówkami naukowymi (poza Rosją), (liczba placówek) 19
udokumentowane publikacjami szt: 133
Prowadzenie wspólnych badań z Instytutem Fizjologii
im. Pawowa Akad. Nauk ZSRR i Rosji lat 23
ogłoszono wspólnych prac szt. 26
Granty razem szt. 18
W tym zagraniczne, USDA 5 razy, łącznie lat 27
Dłuższe stypendia z zagranicy
(Rockefeller, DAD, Brazylia, Norwegia, Australia, USDA) 8
Wyjazdy zagraniczne
na koszt zagranicznych ośrodków naukowych
USA,
Anglia,
Francja,
NRF,
Rosja (2 razy),
Indie,
Tajlandia,
Japonia,
Południowa Afryka,
Australia (2 razy),
Tanzania,
Nepal (2 razy).
Staże zagraniczne J. Woyke (razem 7)
USA: 1 rok
Brazylia: 7 mies.
NRF: 3 mies.
Norwegia: 3 mies.
Australia: 3 mies.
Indie: 7 mies.
Nepal: 8 mies.
Zorganizowanie staży zagranicznych innych osób
Zorganizowanie we własnym zakresie i wysłanie za granice młodych polskich pracowników nauki nie tylko z własnej uczelni, lecz również z innych ośrodków akademickich w Polsce osób 14
Zorganizowanie i wysłanie na staże zagraniczne młodych pracowników z krajów zagranicznych:
Salvador,
Wietnam,
Ghana,
Sudan, 4 osoby
Łącznie osób 19
Kierowanie dłuższymi stażami zagranicznych pracowników naukowych w Zakładzie w Warszawie. Z krajów (liczba) 11
Łącznie osób 17
Promotor doktoratów 8
Recenzje 544
w tym polskie 450
w tym: prac doktorskich 23
habilitacyjnych 20
w związku z wnioskiem o nadanie tytułu profesora 20
projektów badawczych dla KBN 155
publikacji naukowych 193
ekspertyz 39
Opinie i recenzje dla ośrodków zagranicznych razem 94
w tym opinie o 11 zagranicznych pracownikach naukowych 1,
w zwizku z mianowaniem na profesora lub dyrektora instytutu
Norwegia,
Australia,
Niemcy,
Izrael,
Pd. Afryka,
Indie
oraz dr honoris causa z Francji i USA
Opinie o celowości finansowania projektów badawczych dla zagranicznych jednostek naukowych (Szwajcaria, Szwecja): 10
Recenzje dla naukowych czasopism zagranicznych: 73
Ekspert FAO-ONZ
Razem krajów: 11:
Gwinea,
El Salwador,
Kostaryka,
Afganistan,
Wietnam,
Ghana,
Egipt,
Sudan,
Albania,
Algieria,
Meksyk.
Dłuższe kursy przeprowadzone, poza kursami FAO: 12
W poniższych krajach, razem kursów: 21
Europa:
Czechosłowacja,
Rumunia (2x),
Dania (2x),
Szwecja (3x): 8
Ameryka Środkowa i Południowa:
Meksyk (2x),
Brazylia,
Peru 4
Afryka:
Afryka Południowa 1
Azja:
Chiny,
Iran,
Korea Pd.,
Nepal (3x): 6
Australia: 2
Wykłady i referaty za granicą w 6 językach (poza kursami)
Licz. ref., Licz. Krajów.
Łącznie:169, 42
Z tego w:
Europie: 58, 17
USA: 6, 1
Ameryce Środkowej i Południowej: 27, 4
Afryce: 7, 5
Azji: 64, 11
Australii: 3, 1
Oceanii: N. Zelandia, Samoa, Fidżi: 3, 3
Udział w komitecie redakcyjnym czasopism międzynarodowych „Journal of Apicultural Research”, Anglia od 1970
„Apidologie”, Francja od 1984
„Research Board of advisors of American Biographical Institute” 1999
Odznaczenia, nagrody i dyplomy razem: 72
z tego polskie: 58
między innymi: PAN, Wydz. V 1964, 1978, 1979
Med. im M. Oczapowskiego, PAN, Wydz. V. 1994
Min. N. Sz.W.T. (Edukacji) ind. st I 1976, 1989
Min. Rol. st. II 1976, Zesp. st. I 1984, ind. 1987
Krzyż Oficerski OOP, Częstochowa Jasna Góra 07.12.2005
Statuetka J. Dzierżona 2006
Krzyż Komandorski OOP, Zamek Królewski 03.05.2014
z tego zagraniczne 16
między innymi:
Dypl. Uzn. USDA 1966, 1971, 1979, 1987
Dyp. Uzn. Min. Rol. El Salvador 1981
„Outstanding Apicultral Scientist” Tajlandia 2000
Członek honorowy Świtej Doliny Inków, Peru 2000
Chwarizmi Award, IROST, Iran 2002
Członek honorowy Apimondii 2003
Członek honorowy Intern. Bee Res. Assoc. (IBRA) 2011
Znajomość języków 7:
angielski,
niemiecki,
francuski,
hiszpański.
portugalski,
rosyjski
i polski
INTERNET
29.07.1999. Nagroda Amerykańskiego Towarzystwa Komputerowego „Academic Excellence” za stronę internetową.
Adres strony internetowej
http://www.sggw.waw.pl/~woyke/
Adresy strony internetowej Prof. dr J. Woyke
znajdują się na 9 zagranicznych serwerach instytucji pszczelarskich jako jedyne z Polski.
Roczna liczba odwiedzin strony internetowej prof. J. Woyke: średnio – 2000 razy
ORGANIZACYJNE
Zbudowanie ze środków pozabudżetowych 1 sali wykładowej oraz 4 pracowni pasiecznych w Ursynowie i 2 w Wolicy.
Zakup ze środków pozabudżetowych 1 samochodu i 1 traktora.
Spis prac i innych materiałów można znaleźć w internecie pod adresem:
http://jerzy_woyke.users.sggw.pl
Profesor J. Woyke prowadził badania nad różnymi podgatunkami pszczół:
w Europie nad pszczołą środkowoeuropejską, włoską, kraińską, kaukaską i maltańską
W Afryce nad Apis adansoni (Senegal, Gwinea i Ghana A. scutelata, A. capensis
Afryka Pd: Apis nubica (Sudan)
W Brazylii nad pszczołą zafrykanizowaną
W Azji nad pszczoł wschodnią (A. cerana), karliczką (A. florea), olbrzymią A. d. dorsata, i A. d breviligulla) skalną (A. laboriosa) Indie, Chiny, Tajlandia, Wietnam i Nepal, Fiilipiny
Na Borneo nad Apis koschewnikovi
Najważniejsze osiągnięcia naukowe
1. 1955-1960: Udowodnienie wielokrotnej kopulacji matki pszczelej. Dotychczas uważano, że matka pszczela kopuluje tylko z 1 trutniem. Zmieniło to całkowicie podstawy genetyki pszczół.
2. 1960: Opracowanie metody sztucznego unasieniania matki pszczelej 8 mm3 nasienia, przyjętej w świecie za standardową.
3. 1962-1982: Polepszenie efektywności sztucznego unasieniania przez zbadanie optymalnych warunków, w jakich matka pszczela powinna przebywać po unasienieniu.
4. 1962-1978: Rozwiązanie zagadnienia determinacji płci u pszczół. Dotychczas uważano, że samice (robotnice i matki) rozwijają się z jaj zapłodnionych, a trutnie – samce z niezapłodnionych. Prof. Woyke udowodnił, że trutnie mogą rozwijać się również jaj z jaj zapłodnionych. Trutnie z jaj zapłodnionych są diploidalne.
Mają taką samą liczbę chromosomów jak robotnice I matki (32).
5. 1963: Odkrycie substancji kanibalizmu u pszczół.
6. 1963, 1969: Opracowanie metody wychowu trutni z jaj zapłodnionych. Dotychczas nikt nigdy takich trutni nie widział.
7. 1972, 1973: Zbadanie biologii naturalnego unasieniania pszczół indyjskich Apis cerana.
8. 1973: Określenie granic rozpowszechniania się pszczół afrykańskich. Nie opanują obszarów, gdzie zima trwa dłużej niż 3 miesiące (Apiacta).
9. 1973, 1990, 1992: Opracowanie metody postępowania z agresywnymi pszczołami afrykańskimi, umożliwiającej bezpieczną pracę przy nich.
10. 1973, 1975: Opracowanie metody sztucznego unasieniania pszczół indyjskich Apis cerana.
11. 1973: Odkrycie barwnej mutacji pomarańczowych oczu (laranja) pszczół, która to stała się podstawą licznych interesujących badań.
12. 1974-1984: Wykrycie plemników diploidalnych i wielokrotnych.
13. 1976: Stworzenie dziedziny genetyki: populacja alleli płci.
14. 1977: Wyjaśnienie przyczyny powstawania czerwiu rozstrzelonego, to jest ginięcia do 50% larw.
15. 1979: Rozwiązanie zagadnienia determinacji płci pszczół indyjskich Apis cerana indica.
16. 1977, 2000: Rozwiązanie zagadnienia dziedziczenia ubarwienia pszczół i zróżnicowanej ekspresji ubarwienia u robotnic, matek i trutni.
17. 1984-2000: Zbadanie biologii i opracowanie metody zwalczania groźnego pasożyta pszczół Tropilaelaps clareae bez użycia jakichkolwiek środków chemicznych. Pozwoliło to uratować pszczołę miodną w Azji południowo-wschodniej. W rezultacie tego ogromnie wzrosła produkcja miodu i niektóre kraje, jak np. Tajlandia i Wietnam stały się eksporterami miodu.
18. 1985: Określenie granic rozprzestrzeniania się roztocza Troilaelaps clareae. Roztocz ten nie będzie szkodnikiem pszczół na terenach, gdzie przerwa w czerwieniu jest dłuższa niż 2-3 tygodnie.
19. 1996-2004 wspólnie z Instytutem Fizjologii im Pawłowa w St. Petersburgu: przeprowadzenie badań nad barwnymi mutacjami pszczół, co przyczyniło się do leczenia wad wzroku u ludzi.
20. 1998: Odkrycie, że jaja pszczół ustawicznie zmieniają swą wielkość w ciągu całego okresu inkubacji.
21. 1999: Zbadanie wzajemnego zachowania się w jednej rodzinie 2 bardzo różnych gatunków pszczół, A. mellifera i A. dorsata, i opracowanie metody utrzymywania w jednym ulu dwuch gatunków pszczół.
22. 2005: Odkrycie 2-dniowych cykli w periodycznych masowych lotów pszczoły Apis dorsata.
23. 2004: Odkrycie odmiennego zachowania higienicznego wolno żyjcych gatunków pszczół A. dorsata i A. laboriosa, polegające na nie odkrywaniu komórek z martwym czerwiem, co zapobiega rozprzestrzenianiu się chorób i pasożytów.
24. 2011: Udowodnienie, że znamię weselne matki pszczelej pochodzi od 2 trutni.
25. 2012: Opisanie, które urwiska himalajskie pszczoła skalna A. laboriosa wybiera na miejsca gniazdowania i dlaczego?
26. 1991: Opracowanie uchwytu do strzykawki do sztucznego unasieniania matek. Ułatwia to bardzo wprowadzenie igły z nasieniem do pochwy matki (Apidologie 22 1:81-85).
