Mniej znane rośliny pożytkowe, cz. 12.

Sezon pasieczny powoli dobiega końca i trzeba już myśleć o dobrym przygotowaniu rodzin do zimowli. Większość gatunków pożytkowych, zwłaszcza tych, które dostarczają miodu towarowego, już przekwitła i w tym okresie w wielu regionach Polski zaczyna brakować pokarmu dla pszczół. Pomocne w tym zakresie mogą być rośliny uprawiane w ogródkach pszczelarskich, dostarczające nektaru i pyłku. Pokarm ten będzie wykorzystany przede wszystkim na bieżące potrzeby rodzin. W niniejszym artykule chciałabym przedstawić kilka kolejnych, mniej znanych gatunków, które mogą stanowić uzupełnienie bazy pokarmowej pszczoły miodnej i innych owadów.

Tulia kalifornijska. Fot. Wojciech Morawski

Tulia kalifornijska – Pycnanthemum californicum Torr. ex Durand

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jest byliną pochodzącą – zgodnie z nazwą gatunkową – z Kalifornii, osiągającą do 60 cm wysokości. Części nadziemne rośliny pokryte są przez białe, miękkie włoski mechaniczne oraz włoski gruczołowe wydzielające olejek eteryczny, dzięki któremu cała roślina intensywnie pachnie. Łodyga jest czterokanciasta, w górnej części rozgałęziona.

Wyrastają z niej całobrzegie, lancetowate liście, ustawione parami naprzeciw siebie. Kwiaty zebrane są na szczytach rozgałęzień w gęste, wyraźnie od siebie oddzielone okółki. Kwitnienie trwa od VII do IX. Kwiaty mają budowę typową dla przedstawicieli rodziny jasnotowatych – są dwuwargowe, białe z niebieskimi plamkami na płatkach.

Wewnątrz rurki korony znajduje się pierścień włosków, który prawdopodobnie chroni nektar przed wysychaniem. Pręciki cechuje różna długość nitek – dwa dolne są dłuższe, szeroko rozchylone na boki, dwa górne – krótsze. W centrum kwiatu znajduje się jeden słupek, a u podstawy jego zalążni zlokalizowany jest nektarnik. Owoc stanowi rozłupnia, która po dojrzeniu rozpada się na cztery rozłupki.

Tulia kalifornijska. Fot. Wojciech Morawski

Cyklantera stopowa – Cyclanthera pedata (L.) Schrad.

Rodzina: Cucurbitaceae – dyniowate

Jest jednorocznym pnączem pochodzącym z Andów (choć obecnie nie występuje już w stanie dzikim), gdzie znana jest jako achoccha, achocha, caigua, caihua. Osiąga długość do 5 m. Jej pędy są silne i gładkie, z wąsami czepnymi, dzięki którym roślina wspina się po podporach. Liście mają dłoniasto złożoną blaszkę utworzoną z 5 eliptycznych lub eliptycznolancetowatych listków.

Kwiaty są pięciokrotne (mają 5 działek kielicha i 5 płatków korony), rozdzielnopłciowe. Męskie, w liczbie 20–50, zebrane są w wiechowate kwiatostany wyrastające na długich (10–23 cm) szypułkach. Kwiaty są niewielkie (5 mm średnicy) o jasnożółtej barwie oraz zrosłodziałkowym kielichu i zrosłopłatkowej koronie.

Cyklantera stopowa. Fot. Aneta Sulborska-Różycka

Nitki pręcików (5) również są zrośnięte w centralnie przebiegającą kolumnę, główki pręcikowe tworzą zaokrągloną główkę. Kwiaty żeńskie wyrastają pojedynczo (czasem po 2–3) na tym samym odgałęzieniu co kwiaty męskie. Przypominają je wyglądem, z tym że zamiast pręcików zawierają jeden słupek. Oba typy kwiatów wydzielają intensywny zapach.

Owocem jest nibyjagoda, przypominająca nieco paprykę lub ogórek o rozszerzonym jednym z końców. Roślina wykorzystywana jest w medycynie (m.in. nasiona obniżają ciśnienie krwi) oraz jako warzywo. Jadalne są młode gotowane liście oraz owoce – młode wykorzystuje się na surowo lub po zamarynowaniu/ukwaszeniu, starsze (bez nasion, które są trujące) – po ugotowaniu. W uprawie znajdują się dwa podgatunki rośliny: var. pedata i var. edulis różniące się głównie wielkością owoców.

Cyklantera stopowa. Fot. Aneta Sulborska-Różycka

Wilczomlecz groszkowy (= wilczomlecz lędźwianowaty, w. skoczek) – Euphorbia lathyris L.

Rodzina: Euphorbiaceae – wilczomleczowate

Pochodzi z krajów śródziemnomorskich oraz cieplejszych stref Azji. Jest rośliną dwuletnią, ale czasem może zachowywać się jak jednoroczna. We wszystkich jej częściach znajduje się biały, trujący sok mleczny, który ponoć powoduje raka skóry. Wilczomlecz wykształca silny system korzeniowy i grubą, pokrytą sinawym nalotem woskowym łodygę osiągającą 0,4–1,2 m wysokości.

Początkowo jest ona gęsto ulistniona, z czasem traci liście w dolnej części. W pierwszym roku uprawy łodyga tworzy jeden wzniesiony pęd, w drugim – silnie się rozgałęzia na szczycie. Liście wyrastają naprzemianlegle (pary liści w kolejnych węzłach skręcone są względem siebie o 90 stopni), nie mają ogonka liściowego, osiągają długość do 15 cm. Są zimozielone, równowąskie, o ciemnozielonej barwie z wyraźnym nerwem głównym.

Kwiaty cechuje bardzo uproszczona budowa – są rozdzielnopłciowe, bez okwiatu. Tworzą charakterystyczne kwiatostany tzw. cyjatia (pozornie wyglądające i funkcjonujące jak pojedynczy kwiat) w rozwidleniach na szczytach łodyg.

Każdy kwiatostan zbudowany jest z wielu jednopręcikowych kwiatów męskich otaczających centralnie usytuowany jednosłupkowy kwiat żeński. Całość otoczona jest wspólną okrywą kubeczkowatego kształtu, na brzegu której umieszczone są jasnożółte, półksiężycowatego kształtu nektarniki z rożkami. U podstawy cyjatium wyrastają dwa zielone przykwiatki wyglądem przypominające liście.

W sprzyjających warunkach klimatyczno-pogodowych kwitnienie trwa od V do jesieni. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny prawdopodobnie pochodzi od Euforbosa – nadwornego lekarza Juby II – króla Numidii i Mauretanii (żyjącego ok. 50 p.n.e. – 23 n.e.), który odkrył lecznicze właściwości jednego z gatunków wilczomleczu.

Owocem jest potrójna, łatwo pękająca rozłupnia, która przed dojrzeniem przypomina nasiona grochu, stąd polska nazwa rodzajowa – wilczomlecz groszkowy. Wewnątrz znajdują się trzy nasiona, które są rozrzucane podczas otwierania się owocu. Nasiona są trujące. Zawierają do 50% oleju, który wykorzystywany jest w lecznictwie, kosmetyce (m.in. do wyrobu mydła) oraz do produkcji paliwa.

Wilczomlecz uprawiany był już od starożytności jako roślina lecznicza i oleista. Roślina ma odstraszać gryzonie, turkucie i krety (do czego nawiązuje jej angielska nazwa zwyczajowa – Mole Plant, czyli krecia roślina) oraz chronić tkaniny przed molami. Kwiaty są chętnie oblatywane przez pszczoły zbierające zarówno nektar, jak i pyłek.

Wilczomlecz groszkowy. Fot. Wojciech Morawski

Gatunek preferuje stanowiska półcieniste oraz żyzne, zasobne w azot, przepuszczalne gleby. Bardzo łatwo rozmnaża się z nasion wysiewanych wprost do gruntu jesienią lub wiosną po uprzedniej stratyfikacji, daje też samosiewy. Podczas bezśnieżnych zim łatwo wymarza.

Serdecznik syberyjski – Leonurus sibiricus L.

Rodzina: Lamiaceae – jasnotowate

Jest rośliną jednoroczną lub dwuletnią pochodzącą z Syberii, Ałtaju, Chin i Mongolii. W sprzyjających warunkach klimatyczno-glebowych może dorastać do 2 m wysokości. W pierwszym roku uprawy wykształca rozetę liści o długich ogonkach, w drugim – kanciastą, szorstko owłosioną łodygę zakończoną kwiatostanem. Liście są dłoniasto wcinane, od góry ciemnozielone, spodem jaśniejsze. Kwiaty wyrastają w nibyokółkach w kątach liści. Do kształtu kwiatostanu nawiązuje łacińska nazwa rodzajowa rośliny składająca się z dwóch greckich słów: léon = lew i urá = ogon.

Gatunek preferuje żyzne i wilgotne gleby, na słabszych podłożach gorzej rośnie i słabiej nektaruje.Najlepsze pod jego uprawę są słoneczne stanowiska. Rozmnaża się głównie przez nasiona.

Czosnek bulwiasty – Allium tuberosum Rottler ex Spreng.

Rodzina: Alliaceae – czosnkowate

Czosnek bulwiasty. Fot. Aneta Sulborska-Różycka

Jest długowieczną byliną pochodzącą z Chin i Indii. Wykształca podziemne cebule oraz cienkie, stosunkowo sztywne pędy nadziemne dorastające do 50–70 cm wysokości, zakończone wypukłymi kwiatostanami typu baldacha. Kwiaty mają okwiat pojedynczy (nie można wyróżnić kielicha i korony, wszystkie elementy okwiatu wyglądają tak samo), o białych listkach z ciemniejszymi żyłkami. Cechuje je przyjemny zapach. Kwitnienie rozpoczyna się pod koniec lata i corocznie jest bardzo obfite.

Czosnek bulwiasty. Fot. Aneta Sulborska-Różycka

Lippia trójlistna (= cukrownica trójlistna, miłowonka właściwa, werbena cytrynowa) – Aloysia citriodora Palau

Rodzina: Verbenaceae – werbenowate

Pochodzi z Ameryki Południowej (Argentyna, Chile), od XVIII w. uprawiana jest w Europie w celach ozdobnych. Łacińska nazwa rodzajowa rośliny pochodzi od królowej Hiszpanii – Marii Luizy. Gatunek jest krzewem osiągającym w stanie naturalnym 3-6 m wysokości, w uprawie 50–120 cm. Wykształca wąskolancetowate (do 3 cm długości), całobrzegie, ostro zakończone liście z krótkimi ogonkami, które po roztarciu intensywnie pachną cytryną. Wyrastają w okółkach po trzy – stąd polska nazwa gatunkowa trójlistna – czasem cztery. Górna powierzchnia blaszki jest pomarszczona, z zagłębionym nerwem głównym, dolna gruczołowato punktowana. Na pędach widoczne są prążki oraz szorstkie włoski.

Rutewka żółta – Thalictrum flavum L.

Rodzina: Ranunculaceae – jaskrowate

Występuje na wilgotnych łąkach bagiennych lub torfowiskowych oraz w zaroślach na brzegach rzek. Jest byliną dorastającą do 50–200 cm wysokości. Część podziemną stanowi długie, poziome kłącze oraz rozłogi. Blaszka liściowa jest pierzastopodzielona. Listki dolnych liści mają kształt podługowaty do odwrotnie jajowatych. Na osi liścia wyrastają drobne, łuskowate wyrostki przypominające przylistki. Od VI do VIII pojawiają się żółte, pachnące kwiaty zebrane na końcach rozgałęzień baldachogronistej wiechy.

Rutewka żółta. Fot. Aneta Sulborska-Różycka

Aneta Sulborska-Różycka
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"