Drzewa owocowe źródłem pokarmu dla pszczoły miodnej

Mimo że kalendarzowa jesień – jakże złota w tym roku – wciąż trwa, myśli wielu pszczelarzy kierują się ku wiośnie. Oczywiście na pierwszym miejscu pojawia się troska: o zimowlę i przeżycie rodzin pszczelich, również o przedwiośnie i warunki atmosferyczne, jakie będą wówczas panowały, ale uczuciu temu towarzyszy radość z nadchodzącego nowego sezonu pasiecznego.
A wówczas, jak bumerang, powróci sprawa pożytków – ich dostępności, obfitości, ciągłości etc. Dlatego też w niniejszym artykule chciałabym przypomnieć rośliny od stuleci uprawiane przez człowieka dla ich smacznych owoców, jednocześnie odgrywające niebagatelną rolę w życiu pszczoły miodnej (stanowią głównie pożytek rozwojowy) oraz innych owadów zapylających, dostarczając im pokarmu (zarówno węglowodanowego, jak i białkowego).
Przedstawię kilka gatunków drzew owocowych, których pojedyncze egzemplarze rosną niemal w każdym przydomowym ogrodzie, natomiast większe nasadzenia spotyka się w określonych rejonach Polski, np. w okolicach Grójca czy Sandomierza.

Jabłoń domowa – Malus domestica Borkh.

Rodzina: Rosaceae – różowate

W klimacie umiarkowanym i chłodnym jabłoń domowa zaliczana jest do najważniejszych drzew owocowych uprawianych już od 5 tys. lat. Gatunek powstał w wyniku krzyżowania się dziko rosnących jabłoni oraz prawdopodobnie prac hodowlanych prowadzonych przez człowieka.

Morela pospolita. fot. Aneta Sulborska

Drzewa różnych odmian (w literaturze pomologicznej wymienianych jest ich ponad 10 tys.) mogą osiągać wysokość od 6 do 15 m. Wykształcają jajowato-lancetowate lub jajowate, nieco owłosione liście. W maju zakwitają duże, białe lub różowe kwiaty zebrane w małe baldaszki.

Jabłoń domowa. fot. Aneta Sulborska

Kwiaty zawierają około 30 pręcików i 1 słupek z pięcioma szyjkami zrośniętymi u nasady. Owocem jest tzw. owoc szupinkowy (= rzekomy, pozorny, który powstaje z rozrośniętej zalążni słupka i dna kwiatowego, stanowiącego główną masę owocu) typu jabłko o barwie żółtej, czerwonej lub zielonej.

Spożywa się go na surowo lub po przetworzeniu w postaci suszu, kompotu, marmolady, galaretki, soku, octu, wina (m.in. cydr) lub winiaku (m.in. francuski calvados).

Grusza pospolita – Pyrus communis L.

Rodzina: Rosaceae – różowate

Powstała w wyniku wielokrotnego krzyżowania dziko rosnących gatunków grusz. Została udomowiona już w starożytności. Jest drzewem o stożkowatej koronie, dorastającym do 20 m wysokości. Wykształca okrągłe lub jajowate, z wierzchu połyskujące liście.

Grusza pospolita. fot. Aneta Sulborska

Kwitnie w maju, kilka dni wcześniej niż jabłonie. Białe lub lekko różowe kwiaty o średnicy około 3 cm mają 5 działek kielicha i 5 płatków korony, około 20 pręcików o fioletowoczerwonych pylnikach i 1 słupek z pięcioma wolnymi szyjkami słupka.

Pręciki są początkowo zagięte do środka kwiatu, a po około 2–4 dniach odginają się, uwalniając dostęp do nektaru produkowanego przez tkankę umieszczoną w górnej części wklęsłego dna kwiatowego. Po przekwitnięciu kwiatów powstają pozorne (= szupinkowe) owoce o wydłużonym kształcie – w zależności od odmiany – w kolorze od zielonego, poprzez żółty do czerwonego, zawierające charakterystyczne komórki kamienne rozmieszczone w pobliżu gniazda nasiennego.

Wiśnia pospolita – Cerasus vulgaris Mill.

Rodzina: Rosaceae – różowate

Nazwa Cerasus prawdopodobnie wywodzi się od portu Kerasund (dzisiejszy Giresun; Turcja), skąd wiśnia przedostała się do Europy południowej i zachodniej. W dawnej Polsce należała do najpopularniejszych drzew owocowych.

Roślina dorasta do 10 m wysokości, dając liczne odrośla korzeniowe. Korona wiśni jest okrągła, o wielu cienkich, na ogół zwisających pędach. Liście mają jajowaty kształt, są zaostrzone, brzegiem piłkowano-karbowane. Białe kwiaty zawierające około 30 pręcików i 1 słupek wyrastają po 2–4 w baldaszkach.

Wiśnia pospolita. fot. Aneta Sulborska

Kwitną od końca kwietnia do połowy maja. Owoce stanowią jasnoczerwone (wiśnie szklanki) do prawie czarnych (wiśnie sokówki) pestkowce o kwaśnym i soczystym miąższu. Spożywa się je bezpośrednio lub wykorzystuje na przetwory: soki, kompoty, dżemy, nalewki, likiery.

Liście pachną lekko kumaryną i służą jako przyprawa (m.in. przy kiszeniu ogórków) oraz dodatek do tabaki i tytoniu.

Wiśnia jest bardzo wytrzymała na niską temperaturę oraz znosi dużą wilgotność i suszę. Preferuje stanowiska słoneczne. Może rosnąć na jałowych piaskach i ciężkich glinach, jednak najlepiej czuje się na ziemiach gliniastych, lekkich, średnio wilgotnych.

Rozmnażanie polega na wykopywaniu odrostów korzeniowych. Można też wiosną wysiewać nasiona (uprzednio poddane stratyfikacji) a w sierpniu okulizować siewki oczkami z pędów, które już owocowały.

Śliwa domowa – Prunus domestica L.

Rodzina: Rosaceae – różowate

Gatunek prawdopodobnie pochodzi z rejonu Kaukazu. Drzewo osiąga wysokość do 10 m. Wykształca jajowate, owalne lub lancetowato-owalne liście o ciemnozielonej barwie. Na przełomie kwietnia i maja rozwijają się białe kwiaty o delikatnym, przyjemnym zapachu, zebrane w pęczki po 2–3.

Swoją budową bardzo przypominają kwiaty wiśni. Owocem jest fioletowy pestkowiec z podłużną bruzdą i nalotem woskowym na powierzchni. Dawne podręczniki sztuki sadowniczej zalecały zbiór owoców bez dotykania ich skórki, tak by nie zniszczyć wspomnianej warstewki wosku, który miał chronić owoce przed utratą wody w czasie przechowywania (mówimy o czasach, gdy nie było chłodni i przechowalni).

Śliwa domowa. fot. Aneta Sulborska

Morela pospolita (= morela zwyczajna) – Prunus armeniaca L.

Rodzina: Rosaceae – różowate

Jest niewielkim drzewem dorastającym do 3–8 m wysokości, udomowionym przez Chińczyków prawdopodobnie w III w. p.n.e. Do Europy przywędrowała z Armenii, co upamiętnia łacińska nazwa gatunkowa armeniaca. Roślina wykształca okrągło-jajowate liście o gładkiej blaszce i długich ogonkach.

Kwitnie przed rozwojem liści w kwietniu, najwcześniej ze wszystkich naszych drzew owocowych, dlatego istnieje ryzyko przemarzania kwiatów podczas wiosennych przymrozków. Białe lub lekko różowe kwiaty wyrastają na bardzo krótkich szypułkach.

Morela pospolita. fot. Aneta Sulborska

Zawierają liczne pręciki i 1 słupek. Owoce to okrągławe pestkowce barwy pomarańczowej lub czerwonawej z lekko omszoną skórką, doskonałe zarówno do spożycia na surowo, jak też do sporządzania przetworów i na susz. Poleca się je w leczeniu anemii (zawierają bardzo dużo żelaza), wzmacniają także serce i naczynia krwionośne.

Nasiona mogą stanowić substytut migdałów, pozyskuje się z nich również olejek migdałowy. Drewno jest cenione ze względu na swoją twardość.

Brzoskwinia zwyczajna (= brzoskwinia właściwa) – Prunus persica (L.) Batsch

Rodzina: Rosaceae - różowate

Jest krzewem lub drzewem dorastającym do 3–6 m wysokości, wywodzącym się z Chin. Wykształca długie, wąskie liście o drobno piłkowanym brzegu. Ciemnoróżowe, rzadziej białe kwiaty, wyrastają na bardzo krótkich szypułkach. Zakwitają przed rozwojem liści pod koniec kwietnia lub na początku maja.

Kwiaty cechują się pięciokrotnym okwiatem (utworzonym z 5 zewnętrznych działek kielicha i 5 wewnętrznych płatków korony), mają liczne pręciki i 1 słupek. Owocem jest kulisty pestkowiec, który w zależności od odmiany, może być gładki (nektarynka) lub silnie omszony.

Brzoskwinia zwyczajna. fot. Aneta Sulborska

Zalicza się go do jednego z najwykwintniejszych owoców deserowych, wykorzystywanych także na przetwory (galaretki, soki, wina, dżemy).

Nasiona zwierają amygdalinę, która przy rozkładzie wydziela trujący cyjanowodór. Odmiany z jądrami o niskiej zawartości tego glikozydu nadają się o produkcji marcepanu. Z wyprażonych nasion uzyskuje się czarną farbę.

W okresie I i II wojny światowej pestki spalano na węgiel i wykorzystywano jako filtr do masek przeciwgazowych. W Chinach i Japonii drzewo jest także uprawiane w celach ozdobnych.

Brzoskwinia zwyczajna. fot. Aneta Sulborska

Czereśnia ptasia (= czereśnia dzika, trześnia) – Prunus avium L.

Rodzina: Rosaceae – różowate

Gatunek rośnie dziko na terenie całej Polski, a odmiany od niego pochodzące są uprawiane jako rośliny sadownicze. Drzewo osiąga wysokość 25–30 m i może żyć do 400 lat. Wykształca rozłożystą koronę oraz masywny pień i konary z czerwonobrązową, błyszczącą korą oraz dużymi przetchlinkami.

Liście czereśni są odwrotnie jajowate, z wierzchu ciemnobłyszczące, brzegiem karbowano-piłkowane. Na ogonku liściowym widać 1–2 czerwonawe gruczoły stanowiące nektarniki pozakwiatowe, najczęściej jednak nie wydzielające nektaru.

Czereśnia ptasia. fot. Aneta Sulborska

Białe kwiaty na długich szypułkach skupione w baldachy pojawiają się przed rozwojem liści (koniec kwietnia lub początek maja). Kwiaty wykształcają od 20 do 30 pręcików oraz 1 słupek. Nektarnik znajduje się na powierzchni talerzykowatego dna kwiatowego, a obficie produkowany nektar jest łatwo dostępny dla owadów.

Owoce to kuliste pestkowce o barwie od żółtej do prawie czarnej. Ich spożywanie wskazane jest zwłaszcza dla osób wyczerpanych (psychicznie, fizycznie), starszych i rekonwalescentów. Stanowią także atrakcyjny pokarm dla ptaków, które przyczyniają się do rozsiewania nasion.

Drewno znalazło zastosowanie jako okładzina oraz do wyrobu różnych elementów konstrukcyjnych.

Dr Aneta Sulborska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"