Rozdział 1. Pochodzenie i biologia pasożyta Varroa destructor

Dręcz pszczeli, czyli Varroa destructor, jest pasożytniczym roztoczem żerującym na czerwiu zasklepionym oraz postaciach dorosłych pszczoły miodnej Apis mellifera, a także pszczoły wschodniej Apis cerana. Wraz z towarzyszącymi zakażeniami wirusowymi jest obecnie główną przyczyną wysokich strat rodzin A. mellifera na świecie. Historię współczesnego pszczelarstwa można wręcz podzielić na dwa okresy: „przedwarrozowy” i obecny – „warrozowy”, gdzie bez nieustannej kontroli stopnia porażenia i leczenia, rodziny skazane są na śmierć.

Fot. Roman Dudzik

Po raz pierwszy zaobserwowano V. destructor w rodzinach A. mellifera w 1950 r. w Azji, skąd przeniósł się do USA i Europy. Ogniska inwazji notowano kolejno w: Pakistanie (1955), Japonii (1958), Chinach (1959), w Bułgarii (1967), Paragwaju (1971), Niemczech (1977) i USA (1987).

W Polsce roztocza po raz pierwszy zidentyfikowano w 1980 r. w województwie lubelskim. W 1985 roztocza stwierdzano już w większości województw. W 2000 roku potwierdzono obecność pasożyta w Nowej Zelandii. Obecnie nie występuje tylko w Australii i na Antarktydzie.

Paradoksalnie warto jest jednak zgłaszać wystąpienie warrozy, gdyż dzięki temu mamy dokumenty (argumenty) na to, że jest jej w Polsce dużo i daje nam to podstawę do ubiegania się o środki finansowe z Unii Europejskiej na pomoc w zwalczaniu choroby. Niestety do tej pory tylko nieliczne przypadki były zgłaszane.

Biologia pasożyta

Inwazja V. destructor u pszczół pierwotnie dotyczyła jedynie jego naturalnego gospodarza, którym jest pszczoła wschodnia (Apis cerana). U tego gatunku rozmnażanie roztoczy ogranicza się jedynie do czerwiu trutowego, a dobrze rozwinięte u pszczoły wschodniej mechanizmy usuwania pasożytów sprawiają, że roztocz nie stanowi dla niej większego zagrożenia.

Varroa destructor nie jest jedynym roztoczem atakującym różne gatunki pszczół, jednak jest jedynym, który atakuje pszczołę miodną (Tab. 1).

Tabela 1. Gatunki roztoczy i atakowane przez nie gatunki pszczół.

Fot. 1. Dojrzała samica V. destructor po stronie grzbietowej i brzusznej. Fot. Anna Gajda

Samice Varroa (1,2 × 1,7 mm) są znacznie większe od samców (0,76 × 0,71 mm). Ich owalne, spłaszczone grzbietowo-brzusznie ciało podzielone jest na idiosomę (ciało właściwe) i gnatosomę (narządy gębowe). W pełni dojrzałe samice są koloru czerwonobrązowego lub ciemnobrązowego (fot. 1).

Młode samice są jasnobrązowe i ciemnieją w trakcie dojrzewania. Dzięki płytkowej budowie ciała (jedna, owłosiona płytka grzbietowa i liczne płytki brzuszne) samica jest w stanie znacznie zwiększyć swój rozmiar podczas żerowania. Aparat gębowy samicy jest typu kłująco-ssącego, co umożliwia żywienie się ciałem tłuszczowym (które trawione jest już w ciele pszczoły, a następnie pobierane przez pasożyta) i hemolimfą.

Fot. 2. Postaci rozwojowe roztocza w komórce: a) protonimfy, b) samiec, c) deutonimfy. Fot. Anna Gajda

Samica, oddając kał w komórce, formuje na jej ścianie tzw. miejsce defekacji. Odchody są białe i mogą być widoczne jako nieregularne plamy (fot. 3), szczególnie kiedy inwazja jest bardzo nasilona, ponieważ wtedy obserwujemy je też na dnie komórki.

Fot. 3. Miejsca defekacji widoczne na ścianach komórek. Fot. Anna Gajda

W pobliżu miejsca defekacji w komórce gromadzą się wszystkie stadia rozwojowe oraz młode samice i samiec. Rozpoczyna się kopulacja. Przyjmuje się, że u pszczół europejskich w jednej komórce czerwiu pszczelego powstają 1–2 dojrzałe, zapłodnione samice potomne i średnio 3 samice w komórce czerwiu trutowego. Należy jednak pamiętać o tym, że samice nieunasiennione również będą żerowały. Łączna liczba samic w jednej komórce może dojść do kilkunastu sztuk, zależnie od początkowej liczby unasiennionych samic, które do niej weszły (fot. 4 i 5).

Fot. 4. Larwa pszczela wyjęta z komórki z widocznymi na jej ciele dwoma dorosłymi samicami V. destructor. Fot. Anna Gajda

Fot. 5. Poczwarka pszczela wyjęta z komórki z widocznymi na jej ciele licznymi dorosłymi samicami V. destructor. Fot. Anna Gajda

Cykl rozwojowy pasożyta odbywa się w całości w zasklepionym czerwiu (trutowym, pszczelim, a bardzo rzadko matecznym). Samica wchodzi do komórki z larwą pszczelą na około 20 godzin (w przypadku larw trutowych na około 40 godzin) przed zasklepieniem.

Następnie zanurza się w mleczku pszczelim na dnie komórki i unosi ponad jego powierzchnię perytremę, czyli rurkę, przez którą oddycha. Dzięki temu mechanizmowi samica nie jest wykrywana i usuwana przez pszczoły karmicielki. Może zatem spokojnie czekać, aż larwa zostanie zasklepiona i spożyje mleczko.

Samica rozpoczyna żerowanie, a feromony wydzielane przez larwę stymulują ją do składania białych, owalnych i dość dużych w porównaniu do rozmiarów jej ciała (0,3 × 0,2 mm) jaj. Zazwyczaj w komórce pszczelej składanych jest 5–6 jaj, a trutowej 6–8. Pierwsze zostaje złożone po około 70 godzinach od zasklepienia komórki z czerwiem.

Starsze larwy produkują mieszaninę zapachową, dzięki której zarówno pszczoły, jak i roztocza odbierają sygnał, że komórka z larwą jest gotowa do zasklepienia, czyli też do zarażenia. Czerw trutowy porażany jest około 10 razy częściej niż czerw pszczeli.

U podstawy tego zjawiska leży fakt, że larwy trutni będąc większe, silniej wydzielają zapach, który wabi samice. Ponadto zauważono, że im ciaśniej larwa wypełnia komórkę, tym samica wchodzi do niej chętniej (co sprawia, że metoda walki z warrozą za pomocą węzy o małej komórce daje efekt przeciwny do zamierzonego).

Dodatkowo roztocza są silniej przyciągane zapachem starszych plastrów, niż tych nowo wybudowanych, co sprawia, że w świeżej zabudowie znajdujemy mniej roztoczy. Duże ilości mleczka pszczelego (a takie występują w matecznikach) również wydzielają silny zapach, który odstrasza roztocza, dlatego niechętnie wchodzą do komórek matecznikowych.

Fot. 6. Pszczoła z widocznymi dwiema samicami V. destructor między płytkami chitynowymi jej odwłoka. Fot. Anna Gajda

Czas, kiedy dorosła samica przebywa na pszczole, nazywamy fazą foretyczną, natomiast, kiedy przebywa w komórce z czerwiem – reprodukcyjną. Długość fazy foretycznej jest ściśle związana z porą roku i obecnością w rodzinie niezasklepionego czerwiu. Jest ona najkrótsza (5–11 dni) właśnie wtedy, gdy w rodzinie są młode larwy.

Ponieważ najlepszy dostęp do ciała tłuszczowego jest po lewej stronie odwłoka, tam najczęściej (ale nie wyłącznie) można obserwować samice. Jednocześnie taka lokalizacja znacznie utrudnia oczyszczanie się pszczół z roztoczy. Przy silnej inwazji na odwłokach pszczół można zauważyć kilka pasożytów.

Fot. 7. Widok samicy V. destructor wpiętej między płytkę pancerza chitynowego pszczoły w powiększeniu. Fot. Anna Gajda

Oprócz przemieszczania się roztoczy między komórkami z czerwiem, faza foretyczna to czas, w którym dochodzi do szerzenia się inwazji między rodzinami pszczelimi.

Nie bez znaczenia w szerzeniu się inwazji są też przeloty trutni, przenoszenie między rodzinami plastrów z czerwiem, handel matkami (roztocza na pszczołach towarzyszących), rodzinami, pakietami czy odkładami, szczególnie o nieznanym statusie zdrowotnym.

Fot. Roman Dudzik

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"